W Polsce ukazało się tłumaczenie książki katolickiej pisarki Sigrid Undset „Odzyskać przyszłość. Wspomnienia z ucieczki przed totalitaryzmami”. Norweska noblistka opisuje w niej swoje doświadczenia i obserwacje z czasów II wojny światowej, kiedy była zmuszona uciekać z Norwegii. Wnikliwe obserwacje, celna analiza systemu totalitarnego i mechanizmów wojny sprawiają, że dzieło to jest niezmiennie aktualne.
Tekst: Marta Tomczyk-Maryon
Noblistka i katoliczka
Sigrid Undset (1882-1949) przyszła na świat w duńskim miasteczku Kalundborg. Jej matka Charlotte z domu Gyth była Dunką, a ojciec Ingvald Undset norweskim filologiem klasycznym i nordyckim, a także znanym archeologiem. Kiedy Sigrid miała dwa lata jej rodzina przeniosła się do Kristianii (obecnego Oslo). Po ukończeniu kształcenia podstawowego podobnie jak jej siostry (w koedukacyjnej pensji Ragny Nielsen) pisarka uczęszczała do szkoły handlowej. Po śmierci ojca w 1893, w związku z pogorszeniem sytuacji materialnej rodziny jako siedemnastolatka podjęła pracę biurową. To zajęcie wykonywała przez następne dziesięć lat. Uniezależniła się od niego, dopiero wtedy, gdy mogła utrzymywać się z pracy pisarskiej.
W 1905 r. duńskie wydawnictwo odrzuciło rękopis jej pierwszej powieści Aage Nilssøn til Ulvholm. Wydawca zwrócił pisarce uwagę: „Proszę nie pisać więcej powieści historycznych. Proszę spróbować napisać coś współczesnego”. Dwa lata później ukazała się debiutancka powieść Pani Marta Oulie, a następnie zbiór nowel Szczęśliwy wiek z 1908. Rok później norweska pisarka opublikowała sagę Wiga-Ljot i Wigdis, a także otrzymała państwowe stypendium, dzięki któremu mogła porzucić pracę oraz udać się w podróż do Niemiec i Włoch w latach 1909–1910. W Rzymie poznała malarza Andersea Castusa Svarstada, w którym się zakochała. W 1910 ukazał się jej jedyny tom poezji zatytułowany Młodość. Popularność przyniosła jej powieść Jenny z 1911, w której opisała historię swojej nieszczęśliwej miłości do żonatego, starszego od niej o 13 lat malarza. W 1912 ukazał się zbiór nowel Fattige skjæbner. W dziełach z tego okresu Undset zwracała uwagę na kwestie równości płci, uważając jednocześnie, że zadaniem kobiet jest macierzyństwo.
1 listopada 1924 przeszła na katolicyzm po zetknięciu się z katolicką literaturą angielską, a następnie (w 1928) została świecką dominikanką, przyjmując imię siostra Olafa. Rozwiodła się w 1925, ponieważ Kościół katolicki nie uznał rozwodu, który Svarstad przeprowadził z poprzednią partnerką.
W 1928 Sigrid Undset została laureatką Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za „niezapomniany opis skandynawskiego średniowiecza”, czyli trylogię powieściową Krystyna, córka Lavrasa (1920-1922).
W 1938 zmarła córka pisarki, a w 1939 jej matka. Undset otwarcie występowała przeciwko narodowemu socjalizmowi, przez co była przedstawiana jako antagonista Knuta Hamsuna. W 1940, po zajęciu Norwegii przez Niemcy, wyemigrowała, wraz z młodszym synem Hansem, do Stanów Zjednoczonych przez Szwecję, Związek Radziecki i Japonię. W tym czasie powstawała książka Odzyskać przyszłość. Wspomnienia z ucieczki przed totalitaryzmami.
W czasie II wojny światowej pisarka prowadziła działalność propagandową przeciwko rządom Vidkuna Quislinga, popierając jednocześnie norweski rząd emigracyjny w Londynie. Po powrocie do Norwegii w 1945 odznaczona została Krzyżem Wielkim Orderu Świętego Olafa. W ostatnich latach życia poświęciła się głównie literaturze dziecięcej.
Po wojnie Undset wróciła do domu nazywanego Bjerkebæk koło Lillehammer. Mieszkała w nim od roku 1921 z przerwą wojenną aż do czasu swojej śmierci, czyli 10 czerwca 1949 w. Obecnie mieści się tam muzeum, gdzie można oglądać pamiątki po pisarce i zwiedzić miejsca, w których pisała swoje powieści.
Ucieczka z piórem walizce
Książka Odzyskać przyszłość. Wspomnienia z ucieczki przed totalitaryzmami powstawała w czasie wojennej podróży pisarki, podczas jej ucieczki z Norwegii. Pisarka, która od lat 30-tych krytykowała nazistów i której książki były zakazane w Niemczech zdawała sobie sprawę, że jej rodzina – ona sama i jej dwóch synów staną się celem nazistowskiej propagandy. Z tego powodu zdecydowała się na ucieczkę. Przez neutralną, choć ulegającą niemieckim żądaniom Szwecję, Związek Radziecki i Japonię udała się do Stanów Zjednoczonych. Jeszcze podczas pobytu w Szwecji zginął jej starszy, dwudziestosiedmioletni syn, Anders, który brał udział w walkach pod Gausdal.
Książka Sigrid Undset, która powstała podczas tej trudnej i momentami smutnej podróży, jest zarówno zapisem tego, co autorka widziała, jak i tego, co myślała na temat zmieniającej się rzeczywistości. Jej - szczere i pozbawione nacjonalizmu - uwagi na temat Norwegów pokazują wielkość i autentyczność jej pisarstwa:
„My, Norwegowie, staliśmy się spokojnym narodem. […] Zawsze woleliśmy wykorzystywać swe siły, by ratować drogocenne życie ludzkie niż by je niszczyć. […]
Naszym nieszczęściem i naszą głupotą było, że nie potrafiliśmy uwierzyć w prawdziwość wojny. Wojna zdarzała się gdzie indziej na świecie – to wiedzieliśmy. Ale ilu z nas kiedykolwiek poważnie pomyślało, że mogłaby przydarzyć się nam?
Bo niech wreszcie nikt sobie nie wyobraża, że hitleryzm reprezentuje coś nowego, obcą ideologię, wstrzykniętą w żyły ludu, wyczerpanego i wykrwawionego przez okropny, nieludzki traktat wersalski. […] Do tego dochodziło oczywiście złudzenie, panujące w pewnych dobrze sytuowanych kręgach w krajach zwycięzców (o ile złudzenie nie jest nazbyt ładną nazwą pobożnego życzenia) – że niemiecki nazizm i włoski faszyzm to mur obronny na rosyjski komunizm, którego, poniekąd słusznie, kręgi te obawiały się bardziej niż samego Diabła”.
(fragment książki Sigrid Undset Odzyskać przyszłość).
Natomiast uwagi norweskiej pisarki na temat Rosji, pokazują obraz zacofanego i totalitarnego kraju, w którym propagandowy i lansowany przez Sowietów obraz państwa rażąco rozmija się z rzeczywistością. Te fragmenty - ujęte w rozdział Czternaście dni w Rosji - świadczą o przenikliwości Sigrid Undset i umiejętności oceny zmieniającej się rzeczywistości historycznej.
TUTAJ znajdziesz informacje na temat książki
TU przeczytasz recenzję książki Sigrid Undset Odzyskać przyszłość
Przeczytaj więcej:
Artykuł o Bjerkebæk - domu Sigrid Undset